Wszystkie wydarzenia są bezpłatne i otwarte dla publiczności

 

 

Sobota, 22 lutego

 

 

19:00

Miejsce wydarzenia: Muzeum Narodowe w Krakowie

Al. 3 Maja 1,

Kraków 30-062 Polska                   

https://mnk.pl/en/

Koncert

Spółdzielnia Muzyczna Contemporary Ensemble Kraków we współpracy z 10. Międzynarodowym Festiwalem Literatury Odessa w ramach cyklu koncertowego „Interakcje”

Piotr Peszat, „Untitles Folder #4” na sampler, perkusję, saksofon i wiolonczelę

Piotr Peszat, „Real Life Proof” na klarnet, perkusję, fortepian i skrzypce

Daniel Glaus (*1957), „Sing against the breaking night” na głos żeński i zespół instrumentalny.

Premiera światowa.

Christina Daletska – wokal

Spółdzielnia Muzyczna Contemporary Ensemble Kraków: Małgorzata Mikulska – flet; Tomasz Sowa – klarnet; Krzysztof Guńka – saksofon; Paulina Woś – skrzypce; Barbara Mglej – altówka; Jakub Gucik – wiolonczela; Aleksandra Płaczek – fortepian; Aleksander Wnuk – perkusja

„Jak mam napisać partyturę przebaczenia po wysłuchaniu, jak mordercy śpiewają pieśni biesiadne?”  (Serhij Żadan)

Twórczość szwajcarskiego kompozytora zainspirowali ukraińscy poeci: Taras Szewczenko, Łesia Ukrainka, Tania Malarczuk i Serhij Żadan, a także Paul Celan i Selma Meerbaum-Eisinger. Kompozytor był pod ogromnym wrażeniem niezachwianej nadziei i pewności siebie – pomimo represji i zniszczeń ze strony rosyjskiej armii – manifestującej się w ich tekstach, która rodzi lub może zrodzić ogromną wolę przetrwania. Kompozycja charakteryzuje się zaangażowaniem w bolesną i wiekową historię kraju, która toczy się w obszarze ciągłych napięć i zmieniających się mocarstw okupacyjnych.

Instrumenty zespołu i głos solistki łączą się w nieustannie zmieniający się pejzaż dźwiękowy. Praca kompozytorska nad tym utworem charakteryzuje się eksploracją parametrów zbliżenia i oddalenia: wielkoskalowa heterofonia, w której instrumenty mniej lub bardziej podążają za głosem. Szybkie, wielotonowe appoggiatury wykorzystują efekty echa, aby oprócz linearnego splotu stworzyć taki poziom akordowy, który charakteryzuje się zróżnicowaniem i metamorfozą odcieni brzmieniowych, a tym samym otwiera szerokie przestrzenie dźwiękowe.

Wybrane wiersze z tomu „Skrypnykówka” (Czerniowce 2023) Serhija Żadana służą jako płaszczyzna tekstualna, która tworzy warstwę wierzchnią. Jako tło kompozytor stworzył kolaż z fragmentów tekstów wyżej wymienionych autorów i nazwisk osób poległych na wojnie.

Kompozytor dedykuje swój utwór wszystkim ofiarom rosyjskiej wojny agresji przeciwko Ukrainie, która narusza prawo międzynarodowe.

 

 

Poniedziałek, 24 lutego

 

 

11:00

Miejsce wydarzenia:

Pałac Potockich

Rynek Główny 20

31-005 Kraków, Polska

 

Powitanie: Dyrektorzy Festiwalu Hans Ruprecht [Szwajcaria] i Ulrich Schreiber [Niemcy], Szymon Kloska z kbf i Conrad Festival

Przemówienie inauguracyjne Marko Martina [Niemcy] na temat komunikacji między Europą Zachodnią i Wschodnią w czasach wojny.

Przemówienie nawiązuje do tego, że – w duchu Vaclava Havla – wschodnioeuropejskie doświadczenia (dyktatury) są przestrogą dla nasyconego Zachodu. Przemówienie jest więc również hołdem dla trafnej percepcji, której – pomimo stereotypów o rzekomo wiecznie tragicznym Wschodzie – nie jest obca ani ironia, ani erotyzm, a także zaznajomiona jest z metafizyką. Szczególnie jej potencjał oporu mógłby nam wszystkim przynieść teraz korzyści.

Moderacja: Olaf Kühl

Język: angielski, polski

15:00

Czytanie z okazji 3. rocznicy wybuchu wojny

Ukraińscy autorzy Jurij Andruchowycz, Andriej Kurkow i Francesca Melandri przeczytają teksty poetów, którzy zginęli w czasie wojny, takich jak Wołodymyr Wakulenko, Maksym Krywcow i Wiktoria Amelina.

Festiwal wspiera finansowo inicjatywę ukraińskiego poety Ilji Kaminskiego i pozostałych osób, którzy założyli organizację pozarządową Poems not Bombs w Odessie. Zakładając w 2023 r. Poetry Studio w Odessie, postawili sobie za cel pobudzanie ciekawości i kreatywności dzieci poprzez organizowanie warsztatów pisarskich i sesji czytania poezji. Strona internetowa: www.poemsnotbombs.org Projekt można wesprzeć darowiznami bezpośrednio przez PayPal: Eveningodesa@gmail.com

 

Moderacja: Ulrich Schreiber

Język: ukraiński, polski, angielski.

16:30

Andriej Kurkow [Ukraina]: Teksty na wojnie

W lutym 2022 r. rozpoczyna się rosyjska agresja przeciwko Ukrainie. Trzy lata później ludzie w tym kraju nadal są atakowani i cierpią na skutek niewyobrażalnych zbrodni i strat. Jak sobie radzić i kontynuować walkę, skoro wszystko się zmieniło, a końca wojny nie widać? Dziennikarskie teksty, notatki i zapiski Andrieja Kurkowa pokazują, jak wygląda wojna, która staje się coraz bardziej zintegrowana z codziennym życiem ludzi.

Moderacja: Olaf Kühl

Języki: angielski, polski

18:00

Andrzej Stasiuk [Polska] i Jurij Andruchowycz [Ukraina]:

Dwadzieścia lat temu Jurij Andruchowycz i Andrzej Stasiuk opublikowali dwa eseje o Europie Środkowej, podwójny literacki portret krajobrazu, który wspólnie przemierzyli. Podróżując pieszo i samochodem między Beskidami a Bukowiną, przez terytorium Polski, Słowacji, Czech, Węgier, Rumunii i Ukrainy – jako etnografowie, czytelnicy map, reporterzy i poeci jednocześnie – stworzyli nowy teren: literacką Europę Środkową. Podczas gdy Andruchowycz odkrywa fragmenty zatopionego świata w ruinach dawnej Galicji i opowiada „sagę rodzinną”, Stasiuk jawi się jako geodeta opętany percepcją i obdarzony magicznym okiem. Co pozostało po dwóch dekadach z odkrycia tej Europy?

Moderacja: Ziemowit Szczerek

Języki: angielski, polski

19:30

Francesca Melandri [Włochy]: „Cold Feet”

Co oznacza wojna? Co się dzieje, jeśli walczysz po złej stronie? Francesca Melandri opowiada historię swojego ojca – i oddaje głos całemu milczącemu pokoleniu. Zimą 1942/43 roku włoscy żołnierze uciekali przed Armią Czerwoną w butach z tekturowymi podeszwami. Tysiące z nich zamarzło na śmierć. Dopiero gdy na początku 2022 r. obrazy wojny w Ukrainie stały się wszechobecne, okazało się, że to właśnie Ukraina była miejscem, w którym przebywał jej ojciec. Czego tak naprawdę tam doświadczył, dlaczego w ogóle tam był?

„Francesca Melandri po mistrzowsku przeplata ludzkie losy z wielką historią Europy”. – Andriej Kurkow

Moderacja: Andriej Kurkow

Języki: angielski, polski

21:00

Judith Hermann [Niemcy]: Frankfurckie Wykłady Poetyckie i „Letni dom, później”

We Frankfurckich Wykładach Poetyckich Judith Hermann opowiada o swoim dzieciństwie w niekonwencjonalnych okolicznościach, podzielonym Berlinie, więzach rodzinnych i powinowactwach z wyboru, długim i szczęśliwym lecie nad morzem. Zastanawia się nad konstrukcją narracji i kwestionuje wiarygodność pamięci. Przeczyta opowiadanie „Czerwone korale” z książki „Letni dom, później”, od której zaczął się jej sukces.

Moderacja: Hans Ruprecht

Języki: niemiecki, polski

Wtorek, 25 lutego

15:00

Margot Vanderstraeten [Belgia]: „Masel Tov” i „Minjan”

Od sześciu lat studentka Margot towarzyszy dzieciom ortodoksyjnej żydowskiej rodziny Schneiderów: udziela im korepetycji i uczy jazdy na rowerze, pociesza w kryzysowych sytuacjach i zawsze wysłucha ich z życzliwością. Dzięki bliskim kontaktom z córką Elzirą i synem Jakovem, Margot zyskuje coraz głębszy wgląd w zamknięty świat, którego surowe przykazania i wielowiekowe tradycje fascynują ją i jednocześnie odstręczają. Nawet gdy dzieci opuszczają dom, ona pozostaje głęboko przywiązana do rodziny.

W „Minjan” Margot Vanderstraeten opowiada o spotkaniach, które odbyła w ortodoksyjnej społeczności żydowskiej po publikacji swojej książki „Mazzel Tov”. Pojawiają się kucharz Mosje z Hoffy’s w Antwerpii, fotograf Dan, Esther, dziwaczna, chasydzka matka, która broni konieczności tabu i kłóci się z Margot o ultraortodoksyjne wychowanie i szkolnictwo.

Moderacja: Olga Szmidt

Języki: angielski, polski

16:30

Jeroen Theunissen [Belgia]: „I, Cartographer”

W 2017 r. autor wyruszył na sześciomiesięczną wędrówkę z południowo-zachodniej Irlandii do Bosforu. Podąża śladami Brytyjczyka Patricka Leigh Fermora, który w 1933 r. przemierzył pieszo Europę z Holandii do Konstantynopola. Europa, po której wędruje Theunissen, zmaga się z wieloma problemami: zmianami klimatycznymi, nacjonalizmem i kryzysem uchodźczym. „I, Cartographer” to wiele książek w jednej: relacja z długiej podróży i próba zrozumienia naszego świata. W „I, Cartographer” Jeroen Theunissen rysuje osobistą mapę Europy.

Moderacja: Wolfgang Martin Roth

Języki: angielski, polski

 

18:00

Adam Michnik [Polska], Marcus Welsch [Niemcy], Marko Martin [Niemcy]: O europejskich stosunkach Wschód-Zachód

Adam Michnik, Marcus Welsch i Marko Martin dyskutują o europejskich stosunkach Wschód-Zachód i jak rozwijały się one historycznie, zwłaszcza po Karcie 77 i Solidarności w 1980 r., oraz o tym, jak widzą teraźniejszość i przyszłość tych stosunków w świetle wstrząsów politycznych od czasu okupacji Krymu, ataku Rosji na Ukrainie w lutym 2022 r. i po 7 października 2023 r.

Moderacja: Olaf Kühl

Języki: angielski, polski

19:30

Robert Menasse [Austria]: O Europie

Robert Menasse wyjaśnia i broni idei europejskiej, ale także wzywa nas do krytyki i przezwyciężenia systemowych sprzeczności Unii. Alternatywa, przed którą stoimy, nie jest skomplikowana: albo odniesiemy sukces w tym, co historycznie wyjątkowe, a mianowicie w budowie postnarodowej demokracji, albo grozi nam powrót do Europy państw narodowych. W wielu państwach członkowskich politycy, którzy nie chcą już wyciągać wniosków z doświadczeń założycieli UE, podsycają nowy nacjonalizm. Dziś Europa ponownie znajduje się na rozdrożu. Jak będzie wyglądał świat jutra?

Moderacja: Wolfgang Martin Roth

Języki: angielski, polski

 

 

21:00

Andrzej Stasiuk [Polska]: „Przewóz”

Czerwiec 1941 r., kilka dni przed inwazją Wehrmachtu na Związek Radziecki. Wielu ludzi ucieka do Rosji. Wydarzenia biorą początek w sennym, nocnym krajobrazie rzeki, który wydaje się dziwny i złowieszczy, od kiedy przetaczają się po nim motocykle, ciężarówki i czołgi, a niemieckie słowa brzęczą w powietrzu. Pod koniec życia ojciec narratora wrócił do rodzinnej wioski, ale nie pamięta już, że spędził tu dzieciństwo.

Moderacja: Michał Koza

Język: polski

 

 

 

Środa, 26 lutego

 

 

15:00

Urszula Honek [Polska]: „Białe noce”

Rozmowa z Urszulą Honek poświęcona będzie jej debiutowi prozatorskiemu „Białe noce” (2022). W trzynastu opowiadaniach, spiętych tematyczną klamrą, wielokrotnie nagradzana poetka stworzyła tętniący życiem poetycki portret ludzi w sennej wiosce na skraju Beskidów. Pytanie, skąd autorka bierze siły na spokojną kontemplację w obliczu burzliwych wydarzeń na świecie, będzie jednym z tematów wieczoru.

Moderacja: Olaf Kühl

Język: polski

16:30

Radu Vancu [Rumunia]: „Kadisz”

Zbiór poezji Radu Vancu „Kadisz” oparty jest na prawdziwej i szokującej historii: młody poeta Rádnoti Miklos został zabity przez nazistów i wrzucony do masowego grobu. Po zakończeniu wojny jego żona Fanni Gyarmati ratuje jego zwłoki z masowego grobu i znajduje w kieszeni na piersi pamiętnik z jego ostatnimi wierszami. Jest przesiąknięty jego gnijącym ciałem. Ratuje wiersze, dosłownie wydobywając je z grobu. „Kadisz” to długi poemat o pamięci, o śmierci i życiu.

Moderacja: Jakub Kornhauser

Język: rumuński, polski

 

18:00

Sofia Andruchowycz [Ukraina]: „Amadoka”

W swojej trylogii „Amadoka” autorka opisuje wydarzenia z przeszłości od lat dwudziestych XX w. do dnia dzisiejszego, splatając je w historię rodziny ukraińskiej. Tytuł trylogii „Amadoka” odnosi się do największego jeziora w Europie, które podobno istniało na terytorium Ukrainy w średniowieczu. W „Historii Sofii”, ostatnim tomie, Andruchowycz łączy wszystkie wątki trylogii i pokazuje, że możemy zrozumieć teraźniejszość Ukrainy tylko wtedy, gdy znamy jej historię.

Moderacja: Katarzyna Trzeciak

Języki: angielski, polski

20:00

Noc poezji

Tomas Venclova [Litwa], Kristiina Ehin [Estonia], Urszula Honek [Polska]

Tomas Venclova (*1937 w Memel, Litwa) jest litewskim poetą, pisarzem i tłumaczem, członkiem-założycielem Litewskiej Grupy Helsińskiej. Po nauczaniu w USA i Europie obecnie znów mieszka w Wilnie. Odczyta swoje wiersze w języku litewskim.

Kristiina Ehin (*1977, Estonia) jest poetką, tłumaczką, piosenkarką i autorką tekstów. Reprezentowała Estonię na poetyckim festiwalu w ramach Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012 w Londynie. W latach 2015-2016 Ehin była profesorem sztuk wyzwolonych na Uniwersytecie w Tartu.

Urszula Honek (*1987, Polska) Młoda, wielokrotnie nagradzana poetka opublikowała w 2022 r. tom opowiadań „Białe noce”.

Moderacja: Olaf Kühl

Język: litewski, estoński, angielski, polski

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Czwartek, 27 lutego

 

15:00

Klementyna Suchanow [Polska]: O wolności i wojnie 

Rosja nie tylko zasypuje Ukrainę morderczymi atakami. Prowadzi podstępną, hybrydową wojnę przeciwko całemu demokratycznemu Zachodowi. Pełny zakres tej wojny jest dopiero stopniowo rozpoznawany. Klementyna Suchanow jest biografką Gombrowicza, znawczynią Ameryki Łacińskiej, a w swojej książce „To jest wojna” odkrywa zaskakujące powiązania między arcykatolickimi sektami a rosyjskimi agentami w Polsce. Jakie perspektywy ma walka z infiltracją i kto powinien ją prowadzić? Czy wolność i demokracja są nadal skutecznymi siłami przeciwko autorytarnym ruchom, które zyskują na sile na całym świecie?

Moderacja: Olaf Kühl

Język: polski

16:30

Santiago Roncagliolo [Peru/Hiszpania]: „Rok, w którym narodził się diabeł”

Wicekrólestwo Peru, 1623 r., w mieście przestępstw i korupcji, nękanym przez złe znaki i zmienne wiatry, Alonso Morales, nowicjusz Świętego Oficjum, jest świadkiem nadejścia zła i odkrywa, jak trudno jest odróżnić zło od dobra. W swojej powieści Santiago Roncagliolo ożywia mroczną epokę pełną intryg, duchów, przesądów i bałwochwalstwa.

Moderacja: Pieter van Os

Języki: hiszpański, polski

 

18:00

Jakub Małecki [Polska]: „Dygot”

Wielu autorów polskiego średniego pokolenia wciąż zmaga się z traumą wojny światowej oraz sowieckiej i niemieckiej okupacji. Jakub Małecki jest jednym z nich. W swojej powieści „Dygot” również opowiada o międzypokoleniowych ranach i przeplata je elementami realizmu magicznego, umiejętnie obracając się wokół rodzinnej tajemnicy. Co sprawia, że ten autor jest tak popularny wśród młodszych czytelników? Czy jest to jego kunszt narracyjny, podprogowa aktualność tematyki historycznej, czy może fascynacja historiami rodzinnymi?

Moderacja: Łukasz Wojtusik

Język: polski

 

19:30

Mina Hava [Szwajcaria]: „Für Seka”

„Für Seka[„Dla Seki”] to debiutancka powieść Miny Havy, wydana w 2023 r. (Suhrkamp). Młoda autorka zgłębia historię swojej bośniackiej rodziny i czerpie z własnych badań nad życiem ludzi w diasporze i ich odbiorem za granicą. Gazeta Neue Zürcher Zeitung pisze: „To, co jest prawdziwe w debiutanckiej powieści Miny Havy, to gorączkowy impas strachu. … Ktoś, kto pisze w ten sposób, może pisać o wszystkim”.

Moderacja: Hans Ruprecht

Języki: niemiecki, polski

 

21:00

Mariann Bühler [Szwajcaria]: „Verschiebung im Gestein“

W swojej debiutanckiej powieści „Verschiebung im Gestein” [„Przesunięcia w skale”] szwajcarska autorka opowiada historię trzech postaci, które nic o sobie nie wiedzą, ale których losy stopniowo się ze sobą splatają. W gęstym językowo debiucie Mariann Bühler obserwuje, jak zachodzą zmiany, które nigdy nie były zamierzone, a czasem przenoszą nawet góry.

Moderacja: Hans Ruprecht

Języki: niemiecki, polski

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Piątek, 28 lutego

 

 

16:30

Pieter van Os [Holandia] „Już nie chcę być człowiekiem”

Polscy katolicy myśleli, że jest jedną z nich. Zagorzała nazistowska rodzina przyjęła ją jak własną córkę. Zakochała się w niemieckim inżynierze, który budował samoloty dla Luftwaffe. Nikt jednak nie wiedział, że Mala Rivka Kizel urodziła się w 1926 r. w Warszawie w dużej rodzinie polskich ortodoksyjnych Żydów. Łut szczęścia i wyjątkowy talent do kamuflażu sprawiły, że jako jedyna ze swojej rodziny przeżyła II wojnę światową. Historia Mali opowiada o tożsamości, jej znaczeniu w przeszłości i obecnie.

Moderacja: Wolfgang Martin Roth

Języki: angielski, polski

18:00

Anna Weidenholzer [Austria]: „Hier treibt mein Kartoffelherz”

Druga powieść Anny Weidenholzer „Der Winter tut den Fischen gut” [„Zima jest dobra dla ryb”] była nominowana do Nagrody Targów Książki w Lispku. W swoim nowym zbiorze opowiadań „Hier treibt mein Kartoffelherz” [„Tu dryfuje moje ziemniaczane serce”] w mistrzowski sposób kreśli obraz nobliwej społeczności, której pewniki codziennego życia zaczynają się stopniowo wymykać, a która zaczyna odnajdywać się w małych absurdalnych chwilach pełnych humoru i poezji.

Moderacja: Hans Ruprecht

Języki: polski, niemiecki

19:30

Paavo Matsin [Estonia]: „Gogolowe disco”

Europa w niedalekiej przyszłości: nowo powstałe rosyjskie imperium carskie siłą zaanektowało cały region bałtycki, wymazując przy okazji wszelkie ślady estońskiej kultury. Viljandi, niegdyś spokojne miasteczko w sercu Estonii, stało się miejscem spotkań cyganerii i ludzi przegranych, którzy próbują uciec przed nowym imperium.

Pewnego ranka mistrz złodziei Konstantin Opiatowicz okrada mężczyznę w tramwaju, który okazuje się być wielkim rosyjskim klasykiem literatury Mikołajem Gogolem. Po prostu wrócił z martwych po 170 latach. Wraz z bandą podejrzanych, ale czarujących złodziejaszków, Opiatowicz próbuje wykorzystać przybysza do własnych celów – jednakże ten odmawia przyjęcia planu porywaczy i rozpętuje upiorny korowód, który pogrąża całe Viljandi w chaosie.

W „Gogol’s Disco” kultowy autor Paavo Matsin celuje nie tylko w strach Estończyków przed ich potężnym sąsiadem, ale także w ich rozdarty związek między kulturą Wschodu i Zachodu. Dzięki anarchicznemu humorowi i licznym odniesieniom do popkultury ery Beatlesów udaje mu się wyczarować atmosferę, w której ten strach staje się namacalny, a jednocześnie sprowadzony do absurdu.

Moderacja: Łukasz Wojtusik

Języki: estoński, angielski, polski

21:00

Wezwanie Międzynarodowego Festiwalu Literackiego Odessa do ogólnoświatowego odczytywania tekstów uwięzionego algierskiego pisarza Boualema Sansala w dniu 6 kwietnia 2025 r.

Algierski pisarz Boualem Sansal został aresztowany na lotnisku w Algierze 16 listopada 2024 r. podczas powrotu z Francji. Od tego czasu nie podano oficjalnych powodów aresztowania ani żadnych zarzutów przeciwko niemu. Kontrolowane przez państwo algierskie media zarzucają mu jego stosunek do wydarzeń politycznych i religijnych w Algierii oraz wypowiedzi na tematy geopolityczne, takie jak zachodnia granica kraju z Marokiem i konflikt w Saharze Zachodniej. 75-letni autor, który otrzymał między innymi Nagrodę Pokojową Księgarzy Niemieckich w 2011 r., Grand Prix du Roman Académie Française w 2015 r. oraz Prix Méditerranée w 2021 r. za powieść „Abraham ou La cinquième Alliance”, może zostać skazany na kilka lat więzienia. Jego najnowsza powieść „Vivre: Le compte à rebours” (2024) opowiada o aspektach historii Algierii na tle globalnej dystopii. Sansal zadebiutował powieścią „Le serment des barbares” (1999), która została doceniona przez lokalną prasę za zabawne użycie języka francuskiego.

Pomimo zwolnienia ze służby cywilnej w 2003 r. i związanej z tym stałej obserwacji, autor zamieszkał z rodziną w Boumerdès niedaleko Algieru. Publikował bez ochrony pseudonimu i wielokrotnie interweniował w bieżących debatach politycznych. Krytykował algierski rząd i ostrzegał przed niebezpieczeństwami islamizmu, ale pozostał w Algierii, mimo że jego książki były zakazywane, a wielu jego kolegów już dawno wyemigrowało do Europy.

Aby podkreślić międzynarodową solidarność z autorem i żądanie jego natychmiastowego uwolnienia, Międzynarodowy Festiwal Literacki Odessa i sygnatariusze wzywają do czytania jego tekstów na całym świecie. Celem jest czytanie tekstów Boualema w miejscach publicznych, w środkach transportu, w parkach, ale także w szkołach, na uniwersytetach i w teatrach. Uczestnicy ogólnoświatowej akcji mogą swobodnie wybierać teksty do czytania. Sugerujemy wybrać powieści lub artykuły Boualema Sansala, w których zabiera głos w debatach publicznych.

Osoby i instytucje, które chciałyby wziąć udział w czytaniu 6 kwietnia 2025 r., proszone są o przesłanie nam następujących informacji najpóźniej do 30 marca: imię i nazwisko organizatora, miejsce, czas, lektorzy, język wydarzenia oraz link do strony internetowej (jeśli istnieje).

Akcja wspierana przez:

Anthony Appiah, USA

Sigrid Bousset, Belgia

Brian Castro, Australia

Jennifer Clement, USA/ Meksyk

John M. Coetzee, RPA/ Australia

Hemant Divate, Indie

Andrei Kurkov, Ukraina

Anthony Appiah, USA

Carmen Boullosa, Meksyk

Stefan Hertmans, Belgia 

Judith Hermann, Niemcy

Burghart Klaußner, Niemcy

Jakub Małecki, Polska

Marko Martin, Niemcy

Paavo Matsin, Estonia

Francesca Melandri, Włochy

Kallia Papadaki, Grecha

Nii Ayikwei Parkes, Ghana

David Van Reybrouck, Belgia

Janna Teller, Dania

Jeroen Theunissen, Belgia

Stephan Thome, Niemcy

Ian Wedde, Nowa Zelandia

Anna Weidenholzer, Austria

Eliot Weinberger, USA

Yang Lian, Chiny/ Wielka Brytania

Haris Vlavianos, Grecja

 

 

Język: angielski, polski

VIII Одеський міжнародний літературний фестиваль у Батумі

Вступна промова до відкриття фестивалю 2022 від Енн Епплбом

ОКЕАН БАЙДУЖОСТІ

Енн Епплбом

Жахливою зимою 1932-1933 років загони активістів комуністичної партії – з Москви, Києва, Харкова, але також і з сусідніх сіл – ходили від будинку до будинку, вишукаючи їжу. Вони перекопували садочки, ламали стіни й послуговувалися довгими жердинами, шукаючи заховане зерно. Вони забирали домашніх тварин і конфісковували насіння помідорів. Після таких рейдів селяни їли щурів, жаб, варену траву. Вони гризли кору дерев та шкіру. Близька 4 мільйонів померло від голоду.

І, одначе, більшість активістів не мали почуття вини. Радянська пропаганда весь час повторювала, що нібито багаті селяни, яких вони іменували кулаками, шкідниками, саботажниками й ворогами, що багаті землевласники не давали радянському пролетаріатові справдити світле майбутнє, яке обіцяли радянські вожлі. Кулаків треба знищити, розчавити, як паразитів чи мух. Їхню їжу треба віддати міським робітникам, бо вони заслуговували на неї більше, ніж вони самі.

Активісти вірили в це. Минули роки, і радянський перебіжчик з родом України Віктор Кравченко розповідав про те, як воно, бути частиною цих загонів. Щоб позбавити себе від агонії розуму, ви намагаєтесь не бачити неприємної правди, напівзаплющуючи свої очі й наполовину вимикаючи розум, – писав він, – ви панічно виправдовуєтесь і заперечуєте знання такими словами, як перебільшення та істерія.

Також він описував, як політичний жаргон та евфемізми допомагають маскувати реальність від усього того, що вони робили. В його гурті вимовлялося: «селянський фронт», «загроза кулацтва», «соціалізм на селі» та «класовий спротив», замість того, щоб називати імені тих людей, чию їжу вони крали. Лєв Копелев, інший радянський автор, який молодим чоловіком був активістом у такому загоні на селі (потім він провів багато років у Гулагу) мав приблизно такі самі рефлексії. Він так само визнавав, що подібні кліше та мова ідеології допомагали йому ховати від нього ж самого те, що він робив: «Я переконував себе, пояснював собі, що не маю піддаватися зневірі. Ми маємо усвідомлювати історичну необхідність. Ми виконуємо революційний обов’язок. Ми добуваємо зерно для соціалістичної батьківщини. Для п’ятирічки…» Оскільки були вищі пріоритети, не було ніякої необхідності відчувати співчуття до селян. Вони не мали права на існування. Сільські багатства мають належати всім.

Але «кулаки» не були заможні. Вони голодували. Той край не був заможний, то була розорена земля. Ось як його описує Кравченко у своїх спогадах, написаних, коли минуло багато років:

«Знаряддя праці й техніки, про які раніше дбали як про велику цінність приватні власники, тепер лежали, розкидані під відкритим небом брудні, іржаві, неполагоджені. По подвір’ю тинялися схудлі корови й коні, до яких налипав засохлий навоз. Кури, гуси, качки копирсалися в необмолоченому зерні.

Ця реальність, реальність, побачена на власні очі, була такою сильною, що не закарбуватися в пам’яті невіки. Але в той час, коли він все це переживав, він зміг переконати себе у зворотному. І не він один. Васілій Гросман, інший радянський письменник, наділяє подібними словами персонажа свого роману «Все тече»: «Я вже більше не під їхнім впливом, я сьогодні бачу, що кулаки були людьми. Але чому тоді моє серце було таким кам’яним? Чому робилися такі жахливі речі, коли навколо мене було стільки страждання? І правда в тому, що я тоді направду не думав про тих як про людей. «Вони не люди, вони кулаки, вони непотріб», – ось те, що я постійно чув, ось що постійно повторювалось.

Відтоді минуло дев’ять десятиріч. Більше нема Радянського Союзу. Твори Копелєва, Кравченка і Гросмана протягом тривалого часу були доступні російським читачам, які хотіли б з ними ознайомитись. Величезну кількість книжок було написано російською та багатьма іншими мовами про радянську систему та її здатність виставляти нелюдями свох жертв, майстерно викривляти реальність.

Нам здавалося, що, як розповідати такі історії, це б само по собі унеможливить їхнє повторення. Наприкінці 1980-х в період гласності книги й спогади про сталінський режим і табори Гулагу були на території Росії бестселерами. Але відтоді настрої змінилися. Всі ці книги теоретично є доступними і в сучасній Росії, але їх ніхто не купує. Меморіал, найпотужніше історичне товариство Росії, закрито. Музеї та пам’ятники жертвам маленькі й непомітні. Що є набагато важливішим, це вміння Росії приховувати реальність від своїх громадян і успішно, як ніколи, робити нелюдів з ворогів Росії.

В наші дні можна застосовувати менше насильства: в путінській Росії немає масових арештів, не порівняти з масштабами Росії сталінської. Але, можливо, в цьому немає потреби, оскільки сучасні інструменти пропаганди набагато кращі. Російське державне телебачення, перше джерело інформації для більшості росіян набагато видовищніше, набагато винахідливіше, набагато стильніше, ніж потрісканий радіоприймач сталінської доби. Соціальні мережі, які подають індивідуальний погляд на світ, викликають значно більшу залежність, і захоплюють більше, ніж поганої якості газети минулого.

Але змінилася й сама ідеологія пропаганди.  Сталінський Радянський Союз, і, звичайно ж, хрущовський і брежнєвський Радянський Союз вимагав від радянських громадян віри в щось позитивне, в утопію, як кращий світ. Зображення того, якою має бути держава, були повсюдно: посмішки громадян, нові марки тракторів, героїчні робітники, фабрики, які виконали план по виробництву сталі, поля, на яких виросли безмежна кількість пшениці. Кожен був частиною тої пропаганди, мав відтворювати її або, принаймні, вірити їй.

В наші дні російська пропаганда вже не потребує такого активного псевдо-радісного удавання.  Державі потрібні не активні громадяни, їй потрібні громадяни цинічні, аполітичні, пасивні.  Більшість громадян за два останніх десятиріччя примудрилися жити своїм життям в Росії, не переймаючись, що чинить влада. Вони знали, що, як будуть аполітичними, як триматимуться подалі від громадських справ, бурчатимуть приватно і займатимуться своїми справами, то не розділять долі Анни Політковської, яку вбили у під’їзді її будинку, або долі Михаїла Ходорковського, який провів у в’язниці десять років, або долі Алєксєя Навального, якого спочатку отруїли, а потім ув’язнили.

Більше того – і це дуже відрізняється від минулого – в сучасній Росії  ні від кого не вимагається вірити в усе те, що звучить по телевізору. Радянське радіо й телебачення, звичайно ж, брехали. Але вони намагалися зробити брехню правдоподібною. Вони пропонували докази й аргументи. Вони гнівалися, коли хтось звинувачував їх у брехні. В путінській Росії телеведучі та політики грають якусь іншу гру. Вони постійно брешуть, нахабно і відверто. Але не переймаються тим, щоб наводити бодай якісь докази. Коли малайзійський лайнер MH17 було збито над Україною в 2014 році,  Росія не надала жодного спростування, але запропонувала безліч історій, правдоподібних та неправдоподібних, які звинувачували всіх, від армії України до ЦРУ в огидній змові, наче 298 мертвих тіл було покладено в літак, щоб інсценувати катастрофу й дискредитувати Росію. Результатом цієї бурхливої брехні, знов-таки, є сприяння апатії. Якщо є так багато пояснень, звідки можна знати, що є правдою? А що як правди взагалі нема?

Замість впровадження утопій радянської стилістики, сучасна російська пропаганда протягом останнього десятиріччя зосередилась на ворогах. Росіянам дуже мало розповідають про те, що відбувається у їхніх містах і містечках або взагалі їхніх кварталах і околицях. Тож вони, на відміну від радянських громадян, не стикаються із прірвою між реальністю і вигадкою. Натомість їм постійно розповідають про місця, яких вони не знають, яких ніколи не побачать: про Америку і Європу, про Франції і Британію, про Швецію і Польщу, місця деградації, лицемірства й «русофобії». Вивчення російського телебачення, проведене в 2014-2017 роках, прийшло до висновку, що негативні новини про Європу на трьох головних телеканалах Росії, які контролює держава, з’являються, як мінімум 18 разів на добу. Деякі з цих наративів є зовсім вигаданими («Уряд Німеччини насильно відбирає дітей у батьків і передає їх гей-парам»), але навіть і правдиві подаються за допомогою особливого набору наративів. Щоденне життя Європи подається як страшне й хаотичне. Європейці слабкі й аморальні. Там панує тероризм, якого всі бояться. Єврооюз агресивний і загарбницький, планує чи то використати Україну для звалища ядерних відходів, чи то змушує своїх членів прийняти «русофобську політику».

У цій вічно плинній драмі гніву й страху, яка щовечора розігрується у вечірніх новинах Росії, Україні вже давно відведено особливу роль. Російська пропаганда подає Україну як штучне утворення без історії, без легітимності, ніщо інше, як «Південний Захід Росії», невід’ємна частина російської «історичного, культурного і духовного простору», як виголосив Путін. А втім, ще гірше, цю несправжню «не-державу» було озброєно деградуючими американськими та європейськими ворогами Росії й перетворено загниваючою західною владою на «анти-Росію». Путін описав Україну як «повністю контрольовану ззовні», та як «колонію з маріонетковим режимом». Він вторгся в Україну, як він каже, щоб захистити Росію «від тих, хто взяв Україну в заручники й намагається використати її проти нашої країни й нашого народу».

А насправді Путін вторгся в  Україну, щоб перетворити її на колонію, а то його власний режим є маріонетковим. Він не може й уявити в Україні щось інше, бо його кадебістська уява не дає йому змоги уявити собі справжньої політики, масових рухів, громадської думки. Мовою Путіна, мовою більшості російських телевізійних коментаторів, а тепер вже й мовою більшості росіян українці не мають власної волі. Вони не роблять свідомого вибору. Вони самі не можуть обирати собі владу. Вони навіть не люди, вони «нацисти». Так само, як кулаки в ті часи, щодо них не може бути почуття вини, міркувань, докорів сумління. Саме це відбувається зараз.

*

Дозвольте відзначити, що зв’язок між геноцидною мовою та геноцидною поведінкою є автоматичним або навіть якоюсь мірою передбачуваним. Люди можуть зневажати одне одного, принижувати, ображати словесно, але все-таки не намагатися вбити.

Так, мова масової ненависті не завжди виливається в масові убивства, проте масових убивств не буде без мови ненависті. Якщо глянути назад, пропагандистська держава, створена Володимиром Путіним (з допомогою десятків тисяч помічників від безликих апаратників та військових до шикарних добре вдягнених із добрими зачісками телевізійних дів) виявилась ідеальним механізмом запуску масового вбивства, яке приховується від російської громадськості. Адже руйнування не-країни, анти-Росії, де живуть «нацики», не викличе співчуття у тих, кого вчили бути скептиками й циніками стосовно всього, а особливо стосовно проамериканських та про європейських українських маріонеток.

Від перших днів війни було очевидно, що російські військові планували вбити багато людей, мільйони вбитих, поранених, вивезених з їхніх домівок в Україні. В історії були інші масові напади на міста, від бомбардування Союзниками Дрездена до німецького бомбардування Ковентрі, американського бомбардування Хіросіми й Нагасакі. Але все це відбувалося після років жахливого конфлікту, найгіршого у світовій історії. Тоді як руйнування Маріуполя та винищення його мешканців почалося всього через кілька днів неспровокованого вторгнення і не мало на меті нічого, крім винищення цього російськомовного міста. Більше 90% будівель було зруйновано, металургійні комбінати та промислова інфраструктура, яку в інші роки армія-завойовник могла б спробувати контролювати, були повністю зруйновані разом із багатоповерхівками, дорогами, школами, лікарнями. В розпалі бойових дій мирні жителі були заблоковані в місті, не маючи доступу до їжі, води, медикаментів. Чоловіки, жінки і діти помирали від голоду й зневоднення. Ті, хто намагалися врятуватися, потрапляли під обстріл. Так само були обстріляні ті, хто намагалися допомогти їм ззовні. Тіла розстріляних як українських мирних жителів, так і російських солдатів довго лежали на вулиці, не поховані.

Навіть тоді, коли цей злочин вершився на очах усього світу перед працюючими телекамерами, фіксуючись фотографіями з тисячі смартфонів, які облетіли світ, російська держава успішно ховає трагедію від власного народу. Як в сталінському минулому, допомогло використання політичного жаргону. На російських телебаченні і в мові російської офіційної влади це не вторгнення, а «спеціальна військова операція». Це не масове вбивство українців, це «захист» мешканців територій Східної України. То був не геноцид, то був захист від «геноциду, який готував Київський режим».

Напередодні війни Путін також повторював десятилітню пропаганду на предмет підступного Заходу, послуговуючись мовою, яка є знайомою більшості росіян: «Вони хотіли зруйнувати наші традиційні цінності і змусити нас прийняти їхні фальшиві цінності, які б роз’їдали нас, наш народ зсередини, стосунки, які вони агресивно нав’язують своїм країнам, стосунки, які ведуть до деградації і дегенерації, бо суперечать людській природі».

Тож якщо голод був необхідний, бо він усував екзистенційну загрозу кулацтва, ця війна є необхідною, бо вона усуває загрозу «фальшивих цінностей» демократичного світу. Кожному, хто б міг відчувати докори сумління стосовно зруйнування Маріуполя, пропонувалося щось таке, що змусило б зникнути це почуття: Маріуполь є просто маленькою частиною екзистенційної загрози, яка рано чи пізно має бути ліквідована.  

Також були підготовані пояснення для тих, хто міг випадково побачити кілька світлин Маріуполя. 24 березня було показано фільм про руїни міста – знімки з дронів, ймовірно, вкрадені в CNN. Але замість того, щоб взяти відповідальність на себе, вони звинувачували Україну. Голос російської телеведучої був сумний, коли вона повідомляла, що це жахлива картина. [Українські] націоналісти, відступаючи, намагаються не залишити каменю на камені. Російське Міністерство оборони звинуватило батальйон Азов, знамените військове збройне угрупування, в підриві Маріупольського театру, де укривалося сотні дітей. Навіщо ультра-патріотичній частині українські діти? Це не пояснювалось, але, загалом, взагалі нічого не пояснюється. Російських телеглядачів навчили сприймати все, що вони чують і бачать із деяким скептицизмом: якщо нічого не можна знати напевне, тоді нікого й не можна звинувачувати. Можливо, то «націоналісти» зруйнували Маріуполь. А може й ні. Ніяких наслідків не видно, нема кого звинувачувати.

І наразі це працює. Навіть зараз, коли йде мобілізація, російська громадськість мовчить. Злочинці почуваються виправданими. Опубліковані телефонні розмови російських солдатів з їхніми родинами – вони використовують звичайні сім карти, тож їх легко підслухати – сповнені презирства до українців. «Я розстріляв машину», – каже по телефону якийсь солдат жінці, дружині або сестрі, яка відповідає: «Вбивай цих виблядків, щоб вони не вбили тебе. Знищуй їх, клятих наркоманів і нацистів». Вони хваляться, що вкрали телевізори, п’ють коньяк і відстрілюють мирних жителів по лісах. Вони не переймаються бойовими втратами, навіть своїми власними. Президент Зеленський у своєму інтерв’ю був здивований тою байдужістю, з якою росіяни запропонували віддати українцям торби зі сміттям, щоб ті загортали своїх загиблих воїнів: «Навіть коли помирає кіт чи собака, люди так не роблять.»

Це не ентузіазм чинити насильство, це байдужість до насильства і до людського життя і до будь-якої моральності. Навіть спроби з боку Російської держави створити якийсь там патріотичний запал за допомогою “Z”, здається, провалилися. Воно існує в соціальних медіа, але не в реальному житті

Громадяни Росії прийняли цю війну, тому що так і не вивчили уроки власної історії,  бо не було ніякої розплати за голоду в Україні, за ГУЛАГ, за терор 1937-1938 років. Не було тих моментів, коли злочинці про щось пожалкували. Як виявилося, таких людей, як Кравченко і Копелев було дуже мало, маленькі краплини в океані байдужості. «Вони не люди, вони паскудні кулаки», – це почуття переважало в серцях тих радянських громадян, які знали, що тоді відбувалося. А ті, хто не знали, навіть і не намагалися дізнатися. Українська війна є тим, що маємо в результаті. Це має нагадувати, що історію вчити треба, і треба брати її уроки як з теперішнього, так і з віддаленого минулого.

 

 

переклад з англійської Євгенії Кононенко